vasael.ir

به گزارش خبرنگار وسائل، حجت الاسلام والمسلمین محمدجواد ارسطا در جلسه دهم درس خارج فقه سیاسی که يازدهم آبان 98 در مسجد امام سجاد(ع) پردیسان برگزار شد، در ادامه بيان نكات پيرامون آيه 104 سوره آل عمران كه بر وجوب امر به معروف نهي از منكر دلالت دارد به تعارض ظاهری اين آيه با آيات ديگر اشاره كرد و گفت: برخي آيات مانند آيه 105 مائده در تعارض با اين آيه است لذا وجوب امر به معروف را خدشه دار می كند.

وی در پاسخ به اين تعارض اظهار كرد: اين تعارض بدوی است از همين رو آيت الله خرازی در کتاب امر به معروف ص 13 سه احتمال (نسخ، تخصيص يا دل داری مومنان) بیان کرده اند تا تعارض احتمالی حل شود.

استاد درس خارج در ادامه نظر خويش را برای حل تعارض بيان كرد و گفت: «لا یضرکم من ضل اذا اهتدیتم» الهدایه لا یتحقق الا بالعمل بجمیع احکام الاسلام و منه الامر بالمعروف و النهی عن المنکر؛ هدایت زمانی محقق می شود مسلم، ایمان به احکام اسلام داشته و عمل کرده است که یکی از آنها امر به معروف و نهی از منکر است.

خلاصه جلسه گذشته

حجت الاسلام والمسلمین ارسطا در جلسه گذشته با اشاره آيه 104 سوره آل عمران گفت: احتمال دارد بگوئیم که امر به معروف بر نهی از منکر مقدم است و مراد از تقدم، بسط معروف در جامعه است یعنی تا زمانی که در جامعه معروف ها گسترش نیافته باشد نوبت به آن نخواهد رسید که در صورت ارتکاب منکر، نهی از منکر کنیم.

وی در پايان با اشاره به آياتی از سوره آل عمران و سوره عصر بيان كرد: ما در مقام امر به معروف و نهی از منکر، دو مرتبه داریم: 1. مرتبه فردی؛ 2. مرتبه جمعی (اجتماعی)، یعنی عده ای ناظر باشند که در عربی به لفظ مراقبت یاد شده است. همه معروفات در جامعه ما نمی توانیم به واسطه ناظرین، بسط دهیم. لذا به هر دو مرتبه برای بسط معروف و قلع منکر نیاز به هر دو گروه داریم و این واجب بر همه مسلمانان واجب عینی است.

اهم مطالب مطرح شده در این جلسه را در ادامه می‌خوانید:

بسم الله الرحمن الرحیم

سخن درباره آیه 104 سوره آل عمران بود که دال بر وجوب امر به معروف می کرد که یک بحث باقی ماند تحت عنوان کفایی و عینی که قرار شد در ذیل فرمایش امام مطرح شود. اما قبل از بیان این مطلب تعارض احتمالی آیه مذکور با آیات قرآن است که اولین آیه، آیه 105 مائده است.

اولین معارض احتمالی برای آیه 104 آل عمران

در این آیه می فرماید: «یا أَیُّهَا اَلَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ لا یَضُرُّکُمْ مَنْ ضَلَّ إِذَا اِهْتَدَیْتُمْ إِلَى اَللّهِ مَرْجِعُکُمْ جَمِیعاً فَیُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ﴿المائدة، 105 ﴾ یعنی نفس خودتان را حفظ کنید؛ هرگاه شما هدایت پیدا کرده باشید، گمراهی دیگران بر شما ضرری ندارد.»

این آیه در تفاسیر شیعی و سنی، به عنوان تعارض بدوی و احتمالی با آیه 104 سوره آل عمران مطرح کرده اند و جواب داده اند. آیت الله خرازی در کتاب امر به معروف ص 13 سه احتمال بیان کرده اند تا تعارض احتمالی حل بشود که عبارتند از:  لایضرکم من ضلّ اذا اهدیتم».

1. لعلّ نزلت فی الکفار الذین ... لعدم التاثیر؛ شاید مراد از من ضلّ گروهی از کفار هستند که امر به معروف بر روی آنان تاثیر ندارد لذا آیه اطلاق ندارد بلکه مقید به کفاری است که ارشاد و تبلیغ و امر به معروف و نهی از منکر در مورد آنان تاثیر نخواهد داشت که دیگر امر به معروف بر آنان واجب نیست. مانند ابوجهل به خاطر تکبر نمی پذیرند؛» لا یکذبوک «که در عین اینکه صداقت پیامبر خدا را قبول دارد اما نمی پذیرد و در زمان معاصر مانند صهیونیستها.

2. و لعل هذه الآیه منسوخه بآیات المقاتله مع الکفار. بله ظاهر آیه با آیه 104 تعارض مستقر است اما نسخ شده است و مربوط به زمان قبل از دستور با مقاتله با کفار است.

3. او لعل الآیه تکون ... الایه «فَلَعَلَّكَ بَاخِعٌ نَفْسَكَ عَلَى آثَارِهِمْ إِنْ لَمْ يُؤْمِنُوا بِهَذَا الْحَدِيثِ أَسَفًا» ﴿الكهف، 6 ﴾ شاید تو می خواهی اگر ]این معاندان لجوج[ به این سخن ]که قرآن کریم است[ ایمان نیاورند، خود را از شدت اندوه هلاک کنی» (باخع = مهلک)

روزی حضرت گریه می کردند سوال کردند؛ علت گریه چیست؟ فرمودند: رحمه للاشقیاء فَبَکَى رَسُولُ اللَّهِ ع وَ بَکَیْنَا لِبُکَائِهِ وَ قُلْنَا یَا رَسُولَ اللَّهِ مَا یُبْکِیکَ فَقَالَ رَحْمَةً لِلْأَشْقِیَاء[1]

یعنی این مضمون آیه 6 کهف در آیه 105 سوره مائده نیز هست لذا آیه در مقام نفی وجوب امر به معروف و نهی از منکر نیست. لذا تعارضی بین آیه 104 آل عمران و 105 مائده نیست. یعنی آیه در مقام دل داری است. پس آیه یا برای تخصیص است و یا نسخ و یا اینکه آیه در مقام نفی وجوب امر به معروف نیست بلکه مقام آیه درباره دل داری مومنین است.

نظر استاد:

«لا یضرکم من ضل اذا اهتدیتم» الهدایه: لا یتحقق الا بالعمل بجمیع احکام الاسلام و منه الامر بالمعروف و النهی عن المنکر؛ هدایت زمانی محقق می شود مسلم، ایمان به احکام اسلام داشته و عمل کرده است که یکی از آنها امر به معروف و نهی از منکر است.

دو احتمال در تفسیر علیکم انفسکم: كه هر دو احتمال با نظر ما سازگار است ام دومی سازگارتر است.

احتمال اول:

این عبارت از آیه مانند آیه و امسحوا بروسکم، واجب انحلالی است یعنی همه مسلمانان لازم و واجب است در وضو، مسح سر بکنند. پس معنا آیه این می شود: یجب علی کل احد منکم ان یحفظ نفسه لذا پرداختن به دیگران موجب فراموشی خودتان نباشد.

چگونگی متضرر شدن ما از گمراهی دیگران:

1. تاثیر گمراهی او در ما

2. عدم تلاش برای جلوگیری از گمراهی دیگران یعنی عدم امر به معروف و نهی از منکر

احتمال دوم معنای علیکم انفسکم:

مراد از انفس، اهل دین است و از سنخ فاقتلوا انفسکم آیه 54 بقره، همدیگر را بکشید است. مراد نفس شخصی نیست بلکه جماعت خودتان است. تنها متوجه خودتان نباشید و نسبت به دیگران هم توجه کنید: إن هذه أوكد آية في وجوب الأمر بالمعروف و النهي عن المنكر لأن الله تعالى خاطب بها المؤمنين فقال»عَلَيْكُمْ أَنْ فُسَكُمْ » يعني عليكم أهل دينكم كما قال و لا تقتلوا أنفسكم لا يضركم من ضل من الكفار[2]

آخرین مطلب درباره آیه 105 مائده:

نه تنها در کتب شیعه بلکه در کتب اهل سنت مطرح بوده است. «یا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا عَلَیْکُمْ أَنْفُسَکُمْ فالتزموا شرعکم بما فیه من جهاد وأمر بمعروف وغیره، ولا یضرکم ضلال أهل الکتاب إذا اهتدیتم»[3]

دومین معارض برای آیه 104 سوره آل عمران

آیه لا اکراه فی الدین آی 256 سوره بقره است. مستشکل می گوید: این آیه نفی هر وجوبی را می کند اما امر به معروف و نهی از منکر خلاف این است و باید او را به معروف امر و از منکر پرهیز داشت خلاصه امر به معروف نوع من الاکراه ولکن آیه لا اکراه نفت کل انواع الاکراه، نکره در سیاق نفس است لذا جنس منکر، نفی شده است.

تنافی ظاهری این دو آیه روشن است اما پاسخ:

شان نزول آیه:

در صدر اسلام شخصی دو پسر داشت و با تبلیغ مسیحیان، فرزندان او مسیحی شدند. پدر جریان را به پیامبرخدا صلی الله علیه وآله گفت، و عرض کرد آیه اجازه اجبار نسبت فرزندانم دارم لذا این آیه نازل شد و حضرت اجازه اجبار ندادند.

با توجه به این شان نزول معنای آیه دو احتمال دارد:

احتمال اول : جمله لا اکراه فی الدین اخباری است؛ لا، لای نافیه است. خبر می دهد از نفی هر اجباری در دین است اصولا دین اکراه بردار نیست؛ قابلیت اکراه ندارد. زیرا دین عبارت است از اعتقاد و عمل؛ اعتقاد قابلیت اکراه ندارد لذا مرکب )دین دو جز اعتقاد و عمل دارد( اکراه پذیر نیست زیرا اعتقاد امر قلبی و درونی است و اکراه پذیر نیست بله اجبار شاید زبانا اعتراف کند اما قلبا نمی شود اجبار و اکراه کرد. پس دین که قالبت اکراه ندارد آیا حکیمانه است که دینی که با اکراه است بر مردم تحمیل کند قطعا حکیمانه نیست که بر دیگران تحمیل کنیم.

احتمال دوم: جمله لا اکراه فی الدین انشایی است؛ لا، لای ناهیه است، یعنی دین را بر مردم تحمیل نکنید. روشن است در نفی اکراه در دین.

با توجه به شان نزول و معنای آیه، با دید چگونه تعارض نفی اکراه در دین در این آیه با آیه وجوب امر به معروف و نهی از منکر حل می شود؟/906/229/ح

پی نوشت:

[1] . مکارم الاخلاق طبرسی

[2] . مجمع البيان في تفسير القرآن  ج 3 ص   392

[3] . تفسیر ابن عطیة = المحرر الوجیز فی تفسیر الکتاب العزیز  2 / 249